Kamu Alımlarında Offset Örneği: THY’nin Uçak Alımları

     Uluslararası uygulamalarda ithalatçı ülkeler yerel kalkınmayı destelemek veya ödemeler dengesi açıklarından kaçınmak amacıyla ihracatçı şirketlerden yerli içerik kullanımı, teknoloji transferi, yatırım, karşı ticaret ve benzeri offset taahhütleri isteyebilmektedirler. Offsetler, vergi düzenlemeleri, yatırım/ihracat teşvikleri ve ithalat kotaları gibi fiyat mekanizmasının serbestçe işleyişine yönelik formel kamu müdahaleleridir.
     Diğer kamu müdahalelerinde olduğu gibi kamu alımlarındaki offset uygulamalarının da fiyat mekanizmasından beklenen etkinliğe zarar vermeleri büyük ihtimaldir. Buna karşın, savunma sanayi, ulaştırma ve haberleşme gibi büyük kamu alımlarında idareler/devletler ithalat yaptıkları firmalara ekstra ve formel offset yükümlülükleri getirebilmektedir. Buradaki temel rasyonel, ithalatçı devletlerin pazarlık güçlerini; büyük tedarikçi firmaların olası monopolcü kârlarının bir kısmını ülke içerisinde tutmak amacıyla kullanmasıdır.
      2010 yılının son aylarında tüm dünyayı sarsan WikiLeaks offset konusunda aslında bilinen, ama açıkça dokümante edilemeyen enformel offset uygulamalarını gösteren bir takım belgeleri de sızdırdı.


     International Herald Tribune gazetesinin haberine göre ABD şirketi olan Boing’ten uçak satın almak için bazı ülkeler enformel olarak offset niteliğinde şunları istedi (Haberde offset terimi açıkça kullanılmamaktadır. Bunun yerine, haberde küresel ticarete siyasi ilişkilerin karıştığı vurgulanmaktadır. Haberden farklı olarak ben bu blogun amacı doğrultusunda konunun iktisadi arka planının ortaya koymaya çalışacağım): Suudi Arabistan Kralı kendi kişisel uçağının ABD başkanlarının bindiği Air Force One ile benzer teknoloji seviyesine çıkartılmasını istedi. Bangladeş uçak alımı karşılığında New York’taki Uluslararası Kennedy Havaalanından iniş hakkı talep etti.
      Türkiye ise Obama yönetiminden kendi hava güvenliğinin geliştirilmesine katkı sağlamasını istedi. WikiLeaks belgelerine göre ABD Ankara Büyükelçisi ile Ocak-2010’da bir toplantı yapan Ulaştırma Bakanı, Cumhurbaşkanının ABD Federal Havacılık Kurulunun (Federal Aviation Administration, FAA) hava güvenliği konusunda Türkiye’ye yardım sağlaması yönündeki talebini iletmiştir. Bakan, bu alanda yapılacak işbirliğinin ticari ilişkilerin gelişmesine yardımcı olacağını belirtmiştir.
      ABD Ankara Büyükelçisi merkeze hava güvenliğinin ve uzay araştırma programlarının geliştirilmesi konusunda FAA’nın Türkiye’ye katkı sağlamasının her iki ülkenin çıkarları yararına olacağını bildirmiştir. Büyükelçi ayrıca, Bakanın isteğine karşı kayıtsız kalınmamasının satış şansını artıracağını yazmıştır.
      Bir ay sonra anlaşma açıklandı ve Türk Hava Yolları 20 Boing uçağı siparişi verdi. Ancak, (varsa) enformel (soft) offset anlaşmasının içeriği, süresi ve yaptırımı henüz açıklanmadı.