Kamu Özel İşbirliği (KÖİ) sözleşmelerinde yatırım ve garanti büyüklükleri

 Son dönemlerde, özellikle de büyük altyapı projeleri nedeniyle gündeme gelen KÖİ projeleri yoğun biçimde tartışılmaya başladı. İdareler projeler hakkında düzenli bilgi paylaşmadıkları için bu sözleşmelerin içerikleri hakkında kamuoyu yeterince bilgi sahibi olamamaktadır. 4734 sayılı Kamu İhale Kanunu AB kamu alımları düzenlemelerine tam uyum sağlamış olsaydı, KÖİ projelerinin ihalesi de bu kanun kapsamında yapılacaktı. Dolayısıyla, KÖİ sözleşmelerinin belirli unsurları Kamu İhale bültenlerinde düzenli biçimde yayınlanacaktı. kalkınma bakanlığı proje yatırım tutarlarına ilişkin iki tane çalışma yayımladı.Çalışmalar için buraya ve buraya bakınız.

Bu yazıda, açık kaynaklardan derlediğim bu sözleşmelere ilişkin bazı bilgileri aşağıdaki grafiklerde paylaşıyorum. Grafiklerde yer alan değerler sözleşme dönemlerine ait ve enflasyona göre güncellenmedi. Enflasyon güncellemesi yapıldığında değerlerin daha yüksek çıkacağı açıktır.

KÖİ Yatırım ve Garanti Tutarları

Aşağıdaki grafikten de görüleceği üzere1991-2013 yılları arasında Türkiye’de yatırım tutarı 79,2milyar Euro olan toplam 174 adet KÖİ projesi sözleşmeye bağlandı. Bu projelerin 72 tanesi (%41) 2008 sonrasında imzalandı. 2008 sonrası imzalanan projelerin yatırım tutarı 52,8 milyar Euro’dur. (Grafiği büyütmek için üzerini tıklayınız) 

Bu projeler işletme hakkı devirleri (İHD), sağlıkta yap-kirala modeli, enerji ve ulaştırma sektörlerinde YİD ve Yİ projeleridir.

Telekom, ulaştırma ve enerjide uygulanan İHD sözleşmeleri (brownfield investment) belirli bir ücret karşılığında devir edildiğinden, gelir getirici bir özelleştirme faaliyeti olarak algılanmaktadır. Oysa bu projelerde devlet gelecek gelirlerini (havaalanlarında vergi/diğerlerinde işletme gelirleri) bugünden satmaktadır. Sözleşme süresi sonunda tesisler devlete geri iade edilecektir.

Öte yandan yeni yatırım yapılması (greenfield investment) projeleri cazip hale getirmek için devlet üretilen hizmeti ya doğrudan kendisi satın almakta (bugün sağlık tesislerinde, geçmişte de elektrik YİD sözleşmelerinde olduğu gibi) ya da bu hizmetlere talep garantisi (otoyollarda araç geçiş garantisi gibi) sağlamaktadır. Aşağıdaki grafiklerde son dönemlerde imzalanan sözleşmelere ilişkin yatırım ve talep garantisi bilgisi verilmektedir.  (Grafiği büyütmek için üzerini tıklayınız) 

2016 yılı ortası itibariyle 20 sağlık tesisinin (şehir hastanelerinin) yatırım bedeli 10,2 milyar Euro ve Sağlık Bakanlığı’nın bu tesisler için ödeyeceği kira (doğrudan yükümlülük)  yıllık toplamda (kira+isteğe bağlı hizmet bedeli) 2,280 milyar Euro’dur. Bu kiraların 25 yıl boyunca toplam tutarı 57 milyar Euro'dur. Ödemeler finansmanın sağlandığı para cinsinin ülkesinde gerçekleşen enflasyonla güncellenecektir.

Ulaştırma sektöründe gerçekleştirilen projelerde talep/kullanım garantisi verilmektedir (koşullu yükümlülük). Talep gerçekleşmesi, projeksiyondan düşükse aradaki fark sözleşmede belirtilen ücretten devlet tarafından yatırımcıya ödenmektedir (Osmangazi köprüsünde olduğu gibi). Diğer bir deyişle bu sözleşmelerde asgari gelir garantisi sağlanmaktadır.4 ulaştırma projesinde yatırım tutarı 37.2 milyar euro ve verilen gelir garantisi ise 22,5 milyar Euro'dur.

Sözleşmelere sürelerine göre gelir garantilerinin dağılımı ise aşağıdaki grafikte yer almaktadır.  (Grafiği büyütmek için üzerini tıklayınız)

 Hazine Garantileri

Hazine garantileri hazine yatırım garantileri ve borç üstlenimi şeklinde ikiye ayrılmaktadır. Hazine yatırım garantisi YİD,Yİ, İHD ve benzeri finansman modelleri kapsamında ilgili kanun hükümlerine dayanan ve bunlarla sınırlı olmak üzere verilen garantilerdir. Geçmişte Hazine Müsteşarlığı’nın (HM) elektrik YİD sözleşmelerinde Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığının imzaladığı enerji satın alma anlaşmalarına verdiği garantiler bu kapsamdadır. Benzer biçimde Yuvacık barajında satın alınmayan suya ödenen paralarda hazine yatırım garantisi kapsamındadır. Ancak, HM son dönemde imzalanan KÖİ sözleşmelerine yatırım garantisi vermemektedir.

Bunun yerine borç üstlenim garantisi vermektedir. Nedense, devletin cömert biçimde gelir garantisi verdiği KÖİ sözleşmeleri uluslararası piyasalardan kredi bulmakta zorlanmaktadır. Bu projelere kredi bulunmasını kolaylaştırmak amacıyla, iş zora girdiğinde HM’na borç üstlenim taahhüdü sağlama görevi verildi. Borç üstlenimi mekanizması, KÖİ projeleri kapsamında proje sahibi idare ile projeyi gerçekleştirecek olan şirket arasında düzenlenen sözleşmelerin süresinden önce feshedilmesi ve tesisin kamuya devredilmesi durumunda fesih tarihine kadar yapılan işler için kullanılmış olan dış finansmanın kamu tarafından üstlenilmesi ile devreye girmektedir

Borç üstlenim taahhüdü sağlık tesisleri ve diğer YİD sözleşmeleri için de geçerli olmasına rağmen Müsteşarlık sadece 3 tane ulaştırma projesinde bu yetkisini kullandı. Aşağıdaki grafikten görüleceği üzere toplam borç üstlenim taahhüdü 8,7 milyar ABD dolarıdır.   (Grafiği büyütmek için üzerini tıklayınız)